Państwowe Muzeum na Majdanku

Prawie 75 lat po likwidacji obozu badania dotyczące jego topografii wciąż nie są zakończone. Źródła archiwalne zawierają często sprzeczne lub nieprecyzyjne informacje, zaś terenowa weryfikacja badań nie jest w pełni możliwa, gdyż znaczną część byłego obozu pochłonęło rozwijające się miasto. Znajdujące się w zbiorach PMM plany i mapy, zarówno te opracowane przez Niemców w czasie budowy KL Lublin, jak i związane z powojenną działalnością muzeum, pozwalają jednak na zilustrowanie przekształceń topografii Majdanka od początku istnienia obozu, przez jego likwidację, aż do czasów współczesnych. Pomaga to zrozumieć, dlaczego doszło do zniszczenia części historycznej substancji budowlanej oraz które jej elementy zachowano w przestrzennym ukształtowaniu miejsca pamięci.

Niemiecki plan obozu na Majdanku
z 7 października 1941 r.

W lipcu 1941 r. w okupowanym przez Niemców Lublinie przebywał Heinrich Himmler, najwyższy dowódca struktur policyjnych III Rzeszy. Na jego rozkaz Odilo Globocnik, szef SS i policji na Lubelszczyźnie, rozpoczął budowę obozu przeznaczonego dla 25–50 tys. więźniów, którzy mieli zostać zatrudnieni w warsztatach oraz na budowach SS i policji. Obóz zlokalizowano na polach wsi Dziesiąta przylegających do wschodnich granic miasta. Realizację planów budowlanych poprzedziło przejęcie gruntów należących do mieszkających tam Polaków.

W październiku 1941 r. w KL Lublin osadzono pierwszych więźniów – żołnierzy Armii Czerwonej, jeńców wojennych pojmanych po agresji III Rzeszy na ZSRR. Ich rękami wznoszono pierwsze baraki. Od grudnia Niemcy przetrzymywali na Majdanku grupy Żydów z Lublina i okolic oraz polskich chłopów podejrzanych o działalność sabotażową czy nieoddanie kontyngentów – obowiązkowych dostaw żywności dla niemieckich okupantów.Wstaw podpis

Plan budowy obozu z października 1941 r. zakładał podzielenie go na 10 pól więźniarskich o łącznej powierzchni 60 ha oraz postawienie 236 baraków, w tym 20 na I polu obozowym, od którego rozpoczęto budowę. Na planie nie zaznaczono części administracyjno-koszarowej dla załogi SS i wartowników, w tym okresie zamieszkiwali oni na terenie miasta. Elementy tego założenia, które realizowane były w kolejnych latach, to pięć zachowanych do dzisiaj pól obozowych. Nawiązują do niego również, jako jedyne składniki części planu opartego o granicę miasta, istniejące współcześnie baraki łaźni

Niemiecki plan obozu z lipca 1942 r.

Niemcy wielokrotnie zmieniali pierwotne założenia dotyczące przeznaczenia KL Lublin. Generalny plan budowy obozu z 18 lutego 1942 r. zakładał stworzenie kombinatu obozowego dla 150 tys. więźniów. Wkrótce projekt ten został ograniczony. Wynikało to m.in. z narastających trudności surowcowych i transportowych na froncie wschodnim.
W wyniku prac budowlanych wykonanych od przełomu lat 1941/1942 do wiosny 1943 r. obóz podzielono na: sektor SS, kompleks gospodarczy oraz część więźniarską złożoną z pięciu pól z barakami. Pola więźniarskie otaczało podwójne ogrodzenie z drutów kolczastych oraz posterunki z wieżami strażniczymi. Wzniesiono koszary dla załogi SS i wartowników oraz zmieniono rozmieszczenie prowadzących przez ten teren dróg.
W obozie na Majdanku osadzano początkowo wyłącznie mężczyzn, a od października 1942 r. także kobiety. Od lata 1942 r. liczba więźniów wynosiła przeciętnie 10 tys. osób.

Niemiecki plan z lipca 1942 r. był dostosowany do ograniczonej koncepcji budowy KL Lublin. Zakładał wzniesienie obozu dla 50 tys. więźniów. Był to najbardziej szczegółowy plan budowlany Majdanka, zawierający wymiary obiektów i odległości między nimi oraz opis typów baraków na poszczególnych polach. Zaznaczono na nim także inne ważne budowle położone poza obozem głównym, m.in. dom komendanta i budynek radiostacji

Generalny plan budowy obozu dla 150 tys. więźniów. Założeń nigdy nie zrealizowano, jednak na planie z lipca 1942 r. zachowany jest taki sam układ baraków na poszczególnych polach. Na planie widoczna adnotacja „Nur für Feld 1–5 ausführen!” o ograniczeniu prac budowlanych tylko do pięciu pól obozu więźniarskiego

Budowa koszar batalionu wartowniczego, 1943 r. Nie wszystkie budynki wzniesiono zgodnie z harmonogramem. Baraki położone przy szosie prowadzącej do Piask i Chełma (dzisiejsza Droga Męczenników Majdanka) Niemcy ukończyli dopiero wiosną 1943 r. Wówczas też przez teren Wachbataillonu poprowadzono drogi

Plan rozbudowy obozu z grudnia 1942 r. Między drutami a linią baraków widoczny jest system oświetlenia pól wyznaczający tzw. strefę śmierci – pełniący służbę wartownicy strzelali do każdego więźnia, który ją naruszył. Jest to pierwszy plan, na którym zaznaczono bunkier komór gazowych

Budowę głównej drogi wewnętrznej, w żargonie obozowym zwanej Berlinerstrasse, rozpoczęto zimą 1942/1943, wykorzystując do tego więźniów. Została ukończona wiosną 1943 r. i zastąpiła wykorzystywaną przedtem prowizoryczną drogę polną

Niemiecki plan obozu z grudnia 1942 r.

Wizualizacja przestrzeni na styku pól więźniarskich i sektora gospodarczego z późnej jesieni 1942 r. Przed komorami gazowymi widoczna nowa droga wjazdowa do obozu. W okolicach dzisiejszego skrzyżowania ulic: Sulisławickiej, Grabskiego i Drogi Męczenników Majdanka znajdowało się jedno z wejść na teren obozu

Plan obozu wykonany przez OPUS 7 sierpnia 1943 r.

Od początku 1943 r. rosnącą grupę osób przetrzymywanych na Majdanku stanowili polscy więźniowie polityczni. Część deportowanych na Majdanek z niemieckich więzień Polaków stworzyło w obozie siatkę konspiracyjną. W lecie 1943 r. członkowie obozowego podziemia związani z Armią Krajową (AK) na podstawie własnych obserwacji podjęli udaną próbę opracowania szczegółowej mapy obozu.Wstaw podpis

Schematyczny widok Majdanka wykonany przez obozowy ruch oporu w 1943 r. Został on przemycony poza obóz i dostarczony do Centralnej Opieki Podziemia, noszącej kryptonim OPUS, komórki AK zajmującej się pomocą dla partyzantów i ich rodzin. Wkroczenie Sowietów na Lubelszczyznę w 1944 r. i następujące po nim szykany wobec członków AK spowodowały, że we wrześniu tego roku część archiwum OPUS-u, wraz z planem Majdanka, zostały ukryte

Przekazanie do PMM wydobytego z ziemi słoja z archiwum OPUS-u, 1971 r.
Na zdjęciu: Wanda Szupenko (sekretarka Aleksandra „Łodzi” Bienieckiego, szefa wywiadu II Okręgu AK Lublin); Helena Rzezak, której mąż ukrył archiwum na swojej posesji; Józef Marszałek, pracownik PMM

Wizualizacja baraków łaźni i dezynfekcji z wybudowaną na wiosnę 1943 r. wiatą przykrywającą komory gazowe. Za nimi strzelnica, dalej dom komendanta obozu. Z prawej strony, w głębi kadru, droga wejściowa używana w latach 1943–1944

Wizualizacja KL Lublin w maksymalnej zrealizowanej fazie rozbudowy późnym latem 1943 r. Na dole widoczny komin nowego krematorium, dalej pole V kobiece i kolejne pola. W lewym górnym rogu warsztaty, magazyny, psiarnia oraz szklarnia na terenie ogrodów warzywnych. Najdalej położony punkt na ilustracji to dom komendanta obozu