Żydzi w Polsce międzywojennej

W 1939 r. Polska była największym skupiskiem żydowskim w Europie – mieszkało tu ok. 3,2 miliona Żydów stanowiących nieco ponad 10 procent ludności kraju. Była to społeczność ogromnie zróżnicowana: od tradycyjnych Żydów ortodoksyjnych i chasydów, przez socjalistów i syjonistów, do osób całkowicie zasymilowanych. Żydzi polscy, zamieszkujący w większości miasta i miasteczka, posługiwali się w dużej mierze językiem jidysz, choć znajomość polskiego stawała się coraz bardziej powszechna. Tradycyjnie zajmowali się handlem i rzemiosłem. Wielu wykonywało wolne zawody – adwokatów i lekarzy. Okres międzywojenny to czas największego rozkwitu kultury żydowskiej w językach jidysz, polskim i hebrajskim, a zarazem rozwoju życia politycznego i społecznego. Przedstawiciele społeczności żydowskiej zasiadali w parlamencie i radach miejskich.

Nie brakowało jednak przejawów antysemityzmu. Szczególnie negatywnie pod tym względem zapisały się lata 1935–1939, kiedy nieprzebierającą w środkach kampanię antysemicką prowadziły ugrupowania nacjonalistyczne przy poparciu części Kościoła katolickiego. Szermowano hasłami rozwiązania „kwestii żydowskiej” poprzez wprowadzenie ograniczeń prawnych i bojkot gospodarczy, które miały wymusić wzrost emigracji.

Niemiecka okupacja ziem polskich – Generalne Gubernatorstwo

W październiku 1939 r., po klęsce w wojnie z Niemcami, dokonano podziału terytorium okupowanej Polski. Województwa poznańskie, śląskie, pomorskie i część warszawskiego wcielone zostały do III Rzeszy. W centralnej części Polski utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG) ze stolicą w Krakowie. W jego skład weszły dystrykty: warszawski, lubelski, radomski i krakowski. GG posiadało rząd, na którego czele stanął bliski współpracownik Hitlera, Hans Frank. Kresy Wschodnie zostały włączone do Związku Sowieckiego po tym, jak Armia Czerwona, łamiąc pakt o nieagresji z Polską, w porozumieniu z nazistowskimi Niemcami wkroczyła do Polski 17 września 1939 r.

Wkrótce po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej w 1941 r. włączono do GG dystrykt Galicja (teren województw lwowskiego, stanisławowskiego i tarnopolskiego).

W sierpniu 1941 r. w Generalnym Gubernatorstwie mieszkało 16,8 milionów ludzi: 11,2 miliona Polaków, 1,9 miliona Żydów oraz 3,7 miliona Ukraińców.

Polityka antyżydowska w GG (1939-1940)

Jeszcze w trakcie kampanii wrześniowej 1939 r. specjalne jednostki policyjne (Einsatzgruppen), a także żołnierze Wehrmachtu, dopuszczali się aktów terroru wobec Żydów, grabieży i dewastacji ich mienia. W wielu miejscach doszło do masowych egzekucji. Podpalano synagogi i dewastowano cmentarze. Wkrótce represje ze strony niemieckiej policji bezpieczeństwa i władz cywilnych nabrały planowego charakteru. Przystąpiono do ustawowego zaboru mienia, zablokowano konta bankowe, wprowadzono przymus pracy, zakazano sprawowania kultu religijnego, zamknięto szkoły, zakazano korzystania ze środków komunikacji publicznej.

Od 1 grudnia 1939 r. każda osoba powyżej 10. roku życia uznana za Żyda musiała w GG nosić opaskę z gwiazdą Dawida. Oznakowano także sklepy i przedsiębiorstwa. Ta dyskryminacyjna i radykalna polityka prowadziła do społecznej i ekonomicznej izolacji ludności żydowskiej oraz jej pauperyzacji. Do marca 1940 r. dziesiątki tysięcy Żydów z ziem wcielonych deportowano przymusowo do GG.

W telefonogramie Reinharda Heydricha, szefa Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA), do dowódców Einsatzgruppen z 21 września 1939 r. określono etapy i metody „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” na okupowanych ziemiach polskich:

Pierwszym założeniem prowadzącym do ostatecznego celu jest koncentracja Żydów z prowincji w większych miastach. Należy ją przeprowadzić we wzmożonym tempie. Należy przy tym rozróżniać:

1) między terytoriami: Gdańsk i Prusy Zachodnie, Poznań, Wschodni Górny Śląsk a
2) pozostałymi okupowanymi terytoriami.

[…] Na terytoriach wymienionych pod numerem 2 należy stworzyć możliwie mało punktów koncentracji, co ułatwi późniejsze kroki. Należy przy tym starać się o to, aby tylko te miasta wyznaczać na punkty koncentracji, które są węzłami kolejowymi lub przynajmniej leżą na liniach kolejowych.

Wstaw podpis

Getta

Propaganda nazistowska przedstawiała Żydów jako zagrożenie dla ludności „aryjskiej”. Jednym ze sposobów mających służyć izolacji ludności żydowskiej było tworzenie gett. Pierwsze dzielnice zamknięte powstały już w 1939 r., m.in. w Puławach i Piotrkowie Trybunalskim. Proces gettoizacji uległ przyspieszeniu na przełomie 1940 i 1941 r. Niejednokrotnie utworzenie getta poprzedzone było wysiedleniem części ludności na prowincję, jak na przykład w Krakowie czy Lublinie. Pomijając Warszawę, największe getta w GG istniały w Częstochowie (48 tys. Żydów), Lublinie (34 tys.), Radomiu (32 tys.), Kielcach (27 tys.) i Tarnowie (25 tys.). Największe getto na ziemiach wcielonych utworzono w kwietniu 1940 r. w Łodzi.

Największe getto na terenie GG utworzono w Warszawie, gdzie zamknięto ok. 400 tys. Żydów z Warszawy i okolicznych miejscowości. Panowały tu tragiczne warunki bytowe, zaś głód i choroby dziesiątkowały mieszkańców. Władze niemieckie zezwoliły na funkcjonowanie organizacji charytatywnej – Żydowskiej Samopomocy Społecznej, lecz jej możliwości były bardzo ograniczone. Przed śmiercią głodową getto warszawskie ratował szmugiel żywności. Do lipca 1942 r. zmarło ok. 100 tys. mieszkańców.

Po utworzeniu dystryktu Galicja, druga co do wielkości dzielnica żydowska w GG istniała we Lwowie. Przebywało w niej ok. 100 tys. Żydów. Nie wszystkie dzielnice żydowskie miały charakter zamknięty, jednakże od października 1941 r. Żydom nie wolno było pod karą śmierci opuszczać ich obszaru.

Gettami administrowały utworzone w pierwszych tygodniach okupacji rady żydowskie (Judenraty), które miały pośredniczyć między władzami niemieckimi a ludnością żydowską. Powołano także oddziały Żydowskiej Służby Porządkowej (tzw. policja żydowska).

Początek masowych mordów. Eksterminacja na Wschodzie. Obóz zagłady w Chełmnie nad Nerem

Nowy etap prześladowań Żydów rozpoczął się z chwilą agresji nazistowskich Niemiec na Związek Sowiecki 22 czerwca 1941 r. Specjalne jednostki SS (Einsatzgruppen A, B, C, D) rozpoczęły masowe rozstrzeliwania Żydów na zajmowanych przez Wehrmacht terenach. W wielu miejscowościach Ukraińcy, Litwini, ale też Polacy (np. w Wąsoszu, Radziłowie i Jedwabnem), z inspiracji niemieckiej lub spontanicznie, dokonywali pogromów i mordów żydowskich sąsiadów. W ciągu kilku miesięcy działania nazistów uległy radykalizacji. W masowych egzekucjach ginęły całe społeczności żydowskie – mężczyźni, kobiety i dzieci. Dowódcy jednostek SS dokonujących tych masowych mordów sporządzali raporty dzienne na temat swoich zbrodniczych „osiągnięć”. Do jednych z największych egzekucji doszło w Kamieńcu Podolskim 27–28 sierpnia, kiedy zginęło 23,7 tys. Żydów, oraz w Babim Jarze w Kijowie 29–30 września, kiedy rozstrzelano 33 771 Żydów. Do końca 1941 r. zamordowano pół miliona Żydów.

Symbolem zagłady Żydów wileńskich stały się Ponary, w których Niemcy oraz ich litewscy pomocnicy rozstrzelali około 65 tys. żydowskich mieszkańców Wilna i okolic. W sierpniu 1941 r. Heinrich Himmler nakazał wprowadzenie bardziej efektywnych metod masowego mordu. Niektóre Einsatzgruppen otrzymały w celach eksperymentalnych specjalne samochody wyposażone w komory gazowe.

W Chełmnie nad Nerem (niem. Kulmhof an der Nehr) uruchomiono 8 grudnia 1941 r. pierwszy obóz zagłady na ziemiach wcielonych do Rzeszy, gdzie SS wykorzystało właśnie taką metodę zabijania. Obóz powstał z inicjatywy namiestnika Kraju Warty Arthura Greisera, który uzyskał od Himmlera zgodę na „odżydzenie Kraju Warty”. Do końca maja zamordowano tu 55 tys. osób, głównie mieszkańców getta łódzkiego. Liczba ofiar w Chełmnie do końca grudnia 1942 r. wyniosła około 145 tys. osób.

Początek akcji „Reinhardt”. Deportacje z Lublina i Lwowa

Na przełomie września i października 1941 r. podjęto w Berlinie decyzję o wymordowaniu Żydów na terenie GG. Jej realizację powierzono dowódcy SS i policji w dystrykcie lubelskim Odilowi Globocnikowi. Miała się ona składać z czterech elementów: koncentracji i deportacji Żydów do obozów zagłady, selekcji zdolnych do pracy, eksterminacji w obozach i grabieży mienia ofiar. Jednocześnie postanowiono deportować do GG, przede wszystkim do dystryktu lubelskiego, Żydów ze Słowacji, Protektoratu Czech i Moraw, Niemiec i Austrii.

Deportacje rozpoczęły się 16 marca 1942 r. w Lublinie i we Lwowie. Następnego dnia liczące po 1,5 tys. osób transporty z obu miast przybyły do obozu zagłady w Bełżcu. Proces wysiedleń miał charakter niezwykle brutalny. Niezdolnych do marszu (przeważnie osoby starsze i dzieci) i stawiających opór rozstrzeliwano na miejscu. Do 16 kwietnia deportowano z Lublina około 28 tys. Żydów; ze Lwowa, w którym akcję tę nazwano „wysiedleniem elementów aspołecznych”, do 1 kwietnia wywieziono 15 tys. osób. Deportacje objęły też mniejsze miejscowości na terenie dystryktów lubelskiego i Galicja. Ofiarom wmawiano, że będą skierowane do pracy. Jedynie nieliczni uświadamiali sobie tragiczną prawdę.

W czerwcu 1942 r. systematycznym mordom Żydów w Generalnym Gubernatorstwie nadano kryptonim „Aktion Reinhardt” na pamiątkę zastrzelonego przez czechosłowacki ruch oporu Reinharda Heydricha, jednego z głównych architektów „ostatecznego rozwiązania”.